Historia

Muzeum Karkonoskie Vrchlabí w przemianach czasu

Założenie muzeum i pierwsze lata jego działalności (1883–1901)

Muzeum Karkonoskie we Vrchlabí zostało założone przez Austriackie Towarzystwo Karkonoskie, które dążyło do udostępnienia Karkonoszy dla turystów, ale także do ich ochrony i zdobycia głębszej wiedzy. W tym celu najpierw w 1881 r. założono bibliotekę towarzystwa. Jego zarządcy, przemysłowcowi i przyrodnikowi Viktorowi Cypersowi von Landrecy, następnie powierzono zarządzanie muzeum, które towarzystwo założyło w 1883 roku. Cypers nie zaczynał jednak od zera, ponieważ mógł oprzeć się na gabinecie przyrodniczym małżonków Kablików, który działał we Vrchlabí w pierwszej połowie XIX wieku. Zbiory nowo założonego Muzeum Karkonoskiego, najstarszego w regionie, opierały się na własnych zbiorach botanicznych, zoologicznych i mineralogicznych Cypersa. Początkowo muzeum miało wyraźny charakter przyrodoznawczy, ale założyciele zamierzali zbudować instytucję o szerszym zasięgu. Eksponaty kulturalne i historyczne gromadzono jednak bardzo powoli i po raz kolejny kluczową rolę odegrał główny darczyńca spośród członków towarzystwa - przedsiębiorca papierniczy Prosper Piette de Rivage. Muzeum nie miało jednak własnej siedziby i, podobnie jak biblioteka towarzystwa, mieściło się w domu Cypersa w miejscowości Harta (Podhůří) niedaleko Vrchlabí. Dla publicznej prezentacji pracy muzeum musiała wystarczyć działalność publikacyjna aż do roku 1893, kiedy to miasto udostępniło towarzystwu pomieszczenia dla ekspozycji w szkole powszechnej – ale tylko do 1898 roku. Następnie zbiory musiały zostać ponownie zapakowane i wędrowały z miejsca na miejsce.

Muzeum Miejskie i wspólne ekspozycje (1892–1917)

W 1892 r. nauczyciel Emil Weiss zorganizował wystawę poświęconą historii miasta Vrchlabí. Ze zgromadzonych eksponatów założył następnie samodzielne muzeum miejskie, które wraz z muzeum Stowarzyszenia Karkonoskiego wystawiało  w latach 1893-1898 w budynku szkoły. W 1901 r. zły stan zdrowia zmusił Viktora Cypersa do rezygnacji z zarządzania Muzeum Karkonoskim. Naturalne było, że obie instytucje połączyły siły, a nowym kuratorem muzeum towarzystwa został Emil Weiss, kurator muzeum miejskiego. Połączenie zostało jednak tylko częściowo zrealizowane w osobie administratora, natomiast obie instytucje pozostały formalnie niezależne. W 1901 r., po trzech latach tymczasowego istnienia, oba muzea otrzymały od miasta nową siedzibę w budynku byłego szpitala za kościołem. Tu powstała wspólna ekspozycja składająca się z dwóch części - przyrodniczej i historycznej. W 1908 r. Weiss został zastąpiony w zarządzaniu muzeami przez, również nauczyciela prowadzącego, Gustava Bratha, który był również redaktorem rocznika towarzystwa. Jednak jemu również nie udało się pobudzić aktywności kolekcjonerskiej członków towarzystwa i wyprowadzić muzeum z pewnej stagnacji. Pomysły były, ale brakowało siły do ich realizacji. Nie pomogło nawet uwolnienie pieniędzy towarzystwa na ewentualny zakup eksponatów. Rozwojowi muzeów nie sprzyjały też lata wojny.

Złote lata muzeum towarzystwa (1917–1945)

Stagnujące muzeum potrzebowało wyraźnego impulsu, aby ożywić swoją działalność. Stały się nim zmiany personalne w 1917 roku. Nowe siły to profesorowie gimnazjum we Vrchlabí. Administratorem biblioteki został dr Karl Wilhelm Fischer a administratorem muzeum dr. Karl Schneider. Schneider był pierwotnie geologiem, ale jego praca zawodowa skupiała się na naukach społecznych. Jego zapał, konsekwencja i pracowitość wyprowadziły muzeum z peryferii działalności towarzystwa i uczyniły z niego wizytówkę Towarzystwa Karkonoskiego. Ale to nie był jego główny cel. Celem było przekształcenie Muzeum Karkonoskiego we Vrchlabí w profesjonalną i metodologiczną bazę dla pracy nad historią narodową całej niemieckiej społeczności w północno-wschodnich Czechach. Intensywnym, przemyślanym i ukierunkowanym pracom nad budowaniem zbiorów towarzyszyła bogata działalność publikacyjna i edytorska na wysokim profesjonalnym poziomie, znacznie przewyższającym powszechną wówczas produkcję krajoznawczą. W 1920 r. oba muzea zostały ostatecznie formalnie połączone, ale nawet 10 pomieszczeń w byłym szpitalu wkrótce okazało się niewystarczających dla rosnącej ekspozycji i zaplecza muzeum. Wysiłki zmierzające do wybudowania nowego własnego budynku okazały się jednak daremne, a problemy przestrzenne zostały rozwiązane dopiero w 1941 r., kiedy to zajęto część budynku klasztoru augustianów. Trwająca wojna spowolniła jednak prace w nowej siedzibie i zamiast dokończyć planowane ekspozycje, przedmioty ze zbiorów przechowywano w skrzyniach do ewentualnej ewakuacji.

Znacjonalizowane i zczeszczone muzeum (1945–1966)

Koniec II wojny światowej przyniósł zasadniczą zmianę. Niemieckie Towarzystwo Karkonoskie przestało istnieć, a państwo powierzyło zarządzanie jego majątkiem, w tym muzeum, Klubowi Czechosłowackich Turystów. Jindřich Ambrož, jilemnicki konserwator zabytków i ochrony przyrody, był odpowiedzialny za przejęcie muzeum i na stanowisko nowego administratora zaproponował publicystę krajoznawczego Emila Flégla. W 1946 r. muzeum zostało przejęte przez powiatową radę narodową i z muzeum towarzystwa stało się powiatowym. Jako oddział w 1954 roku przybyło muzeum miejskie w miejscowości Hostinné. Już od 1952 roku muzeum pełniło również funkcję archiwum powiatowego. Od samego początku stanęło przed szeregiem zadań, do których nie było przygotowane ani personalnie, ani materialnie. Wiele pracy wymagało zabezpieczenie i uporządkowanie skonfiskowanego mienia pozostawionego przez Niemców. Chociaż zbiory dzięki temu znacznie się powiększyły, należyta ewidencja przekraczała możliwości muzeum. Działalność wystawiennicza początkowo miała miejsce poza budynkiem muzeum. Stała ekspozycja była stopniowo udostępniana i została dokończona w 1958 roku wraz z otwarciem Galerii Karkonoskiej. W swojej pracy badawczej Flégl skupił się głównie na historii ruchu robotniczego, dlatego nieco zaskakujące jest, że znalazła ona miejsce w ekspozycji dopiero w 1960 roku. Pomimo słabej obsady kadrowej, również w tym okresie nauki przyrodnicze również nie zostały zaniedbane. W muzeum pracował dobry preparator. Sam Flégl założył i prowadził aktywne kółko ornitologiczne. Działalność publikacyjna w tym okresie ograniczała się do początkowo przyzwoitej publicystyki krajoznawczej, która pod presją czasu przekształciła się raczej w agitację ideologiczną. W 1960 roku powiat Vrchlabí przestał istnieć, a nowym założycielem muzeum została miejska rada narodowa. To tylko pogłębiło problemy finansowe, a sytuacja muzeum stała się na dłuższą metę nie do pokonania. Szczególnie zły był stan budynku klasztoru.

Nowy rozkwit pod zarządem Dyrekcji KRNAP (1966–1994)

Ratunkiem dla upadającego Muzeum Karkonoskiego był 1966 rok, kiedy przeszło ono pod zarząd Karkonoskiego Parku Narodowego. Zmiany nie nastąpiły jednak natychmiast we wszystkich kierunkach. Zły stan budynku doprowadził do zamknięcia muzeum dla zwiedzających już w 1967 roku. W tym samym roku rozpoczęto jednak systematyczną opiekę nad zbiorami. Od 1968 roku dotychczasowy dyrektor Flégl był bardziej zaangażowany w niesławną pracę polityczną, a nową ważną osobą stał się Ing. Józef Fanta, który ze stanowiska zastępcy dyrektora Dyrekcji KRNAP, a przez pewien czas także kierownika muzeum, zaczął budować przyrodoznawczą i naukową placówkę parku narodowego. Ten trend nie zmienił się nawet po wydaleniu Ing. Fanty. Motorem dalszego rozwoju stał się nowy dyrektor KRNAP Ing. Jiří Svoboda, który postanowił włączyć Muzeum Karkonoskie do swoich śmiałych planów rozwoju działalności parku narodowego. W 1976 roku opracowano ogólną koncepcję muzeum i zakupiono trzy zabytkowe domy na rynku náměstí Míru. Aczkolwiek pierwotnie przeznaczone były do rozbiórki, zostały wyremontowane i w 1981 roku otwarte dla zwiedzających jako następne powierzchnie ekspozycyjne. Również remont głównego budynku pod koniec lat siedemdziesiątych dobiegał końca. Po raz pierwszy w historii muzealnicy uzyskali odpowiednio wyposażone miejsce do pracy i depozytaria. Jednocześnie rozpoczęły się prace nad zupełnie wyjątkową audiowizualną ekspozycją ekologiczną Kamień i życie według projektu prof. Jana Jeníka i botanika muzeum RNDr. Jana Štursy. Ekspozycję otwarto w 1984 r. W międzyczasie do Muzeum Karkonoskiego pod zarządem Dyrekcji KRNAP w 1979 r. zostało przyłączone muzeum w Jilemnicy, a w 1980 roku Pomnik Zapomnianych Patriotów w miejscowości Paseky nad Jizerou. Pracownicy muzeum przygotowali również stałe ekspozycje w Obřím dole (1982) i miejscowości Rokytnice nad Jizerou (1985). Wraz z otwarciem muzeum dla zwiedzających w 1984 r. nastąpiła zmiana organizacyjna i muzeum ponownie zyskało własnego dyrektora - Ing. Petra Štěpánka.

Chociaż okres lat 70. i 80. cechowała dusząca atmosfera normalizacji, dla Muzeum Karkonoskiego jest to również czas największego rozwoju personalnego i materialnego, z którego w pewnym sensie nadal korzysta.

O współczesności (1994 – obecnie)

Po 1989 roku nadzór ideologiczny ustał, a muzealnicy uzyskali większą swobodę w swojej pracy. Kontynuacja przebiegała jednak w podobnym duchu jak dotychczas. Punktem zwrotnym był 1994 rok, kiedy Dyrekcja KRNAP przejęła karkonoskie lasy i część pracowników trzech zakładów leśnych. Przedsiębiorstwo przeszło następnie szereg restrukturyzacji, które dotknęły również muzeum. W szczególności zakończyła się era muzeum jako ośrodka działalności naukowej w zakresie nauk przyrodniczych. Część przyrodników przeniosła się do innych placówek, inni całkowicie opuścili przedsiębiorstwo. Z wcześniej niezależnego działu przyrodniczego w muzeum został dziś  tylko jeden pracownik, który zajmuje się całą problematyką. Niemniej jednak na przełomie tysiącleci w muzeum nadal przebiegały badania przyrodnicze - czy była to kontynuacja ornitologii i badań nad mrówkami prowadzonych przez dr. Milesa, czy też geobotanika i studiowanie lawin, którym zajmowała się dr Kociánová. Pojawił się zupełnie nowy projekt dr. Materny, poświęcony kleszczom i skoczogonkom. Zmiany w mniejszym stopniu dotknęły Wydział Nauk Społecznych. M. Bartoš, długoletni historyk muzealny i późniejszy dyrektor muzeum, w 1995 r. dokończył długo oczekiwaną ekspozycję historyczną "Człowiek i góry". Pod kierownictwem jego następczyni, etnografki PhDr. J. Sojkovej, działalność wystawiennicza rozrosła się do niespotykanych dotąd rozmiarów i rozpoczęła się era projektów europejskich, które w pełni rozwinęły się pod kierownictwem dyrektor Mgr O. Hájkovej. Z tych projektów finansowano między innymi dokończenie budowy czwartego domku na rynku náměstí Míru i nowe ekspozycje otwarte tam w 2010 roku. Projekty te znacząco wpłynęły na kierunek działalności muzeum również w następnym okresie pod kierownictwem Blanki Zázvorkovej. Zasadnicze w tym zakresie dla długoterminowej poprawy opieki nad zbiorami jest wybudowanie nowego, nowoczesnego depozytarium z pracowniami konserwatorskimi w miejscowości Hořejší Vrchlabí w 2021 r. W porównaniu z poprzednim okresem znacznie wzrosła również aktywność publikacyjna pracowników muzeum. Współpracują oni w szeregu projektów nie tylko z kolegami z Dyrekcji KRNAP, ale także z uniwersytetów i Akademii Nauk Republiki Czeskiej.

Jednak muzeum nigdy nie jest gotową sprawą i nieustannie stoi przed kolejnymi wyzwaniami, które przynosi czas.